Metafizyka i ontologia "Dhammapady"

            Tripitaka, po sanskrycku „trzy kosze”, zwane po palijsku Tipitaka, to spisane w języku pali na Cejlonie ok. I w. przed Chrystusem księgi kanoniczne buddyzmu hinajany, zebrane w trzy tzw. kosze:  1)  Winajapitaka  („kosz  dyscypliny”) - ­ przepisy  życia zakonnego,   2)  Suttapitaka  („kosz

kazań”) ­ - pouczenia przypisywane Buddzie, 2)  Abhindhammapitaka  („kosz wyższej doktryny”) ­ - wykład filozofii.  Suttapitaka  dzieli się na pięć rozdziałów (nikaja). Ostatni –  Khuddaka nikaja  – zawiera   wymienioną   w   tytule   pracy   niniejszej  Dhammapadę [1].   Tytuł  tego   dzieła   zawierający

wieloznaczne pojęcie dhammy (w sanskrycie: dharmy) autor polskiego przekładu, Zbigniew Becker, tłumaczy jako „ścieżka mądrości Buddy”[2]. Budda jest pseudonimem Siddharthy Gautamy (560-­480 p. n. e., palijskie Siddhattha Gotama), zwanego również Śakjamuni (dosł. „asceta z rodu Śakjów”),  pochodzi z sanskrytu i oznacza „przebudzony, oświecony”. Budda nie spisał swych nauk. Sidharta Gautama   posługiwał   się     prawdo-podobnie   językiem   maghadi   –   wymarłym   językiem indoeuropejskim,   z   grupy   języków   indoirańskich   (aryjskich),   zaliczanym   wraz   z   pali   do   tzw. prakrytów.   Kazania   Buddy   przekazywały   kolejne   pokolenia   jego   uczniów   korzystając   z mnemotechnik, później je spisano. Dhammapady stanowią jeden ze starszych tekstów buddyjskich. Wydaje się, iż mimo owych okoliczności odzwierciedlają one dosyć wiernie myśl Buddy. Z tej przyczyny   postanowiłem   się   zająć   w   niniejszej   pracy   zawartymi   w   tym   dziele   wątkami ontologiczno-­metafizycznymi [3].

          Metafizykę definiuję jako dyscyplinę zajmującą się „przedmiotami niedoświadczalnymi, leżącymi więc w tym słowa znaczeniu poza doświadczeniem zmysłowym” [4]  ­ Bogiem, światem, duszą. Ontologię pojmuję jako naukę „opisową (a więc nie rozumującą) o najbardziej oderwanych cechach każdego przedmiotu danego (a więc nie o Bogu, świecie itd.)” [5].

          Twierdzę iż metafizyka i ontologia buddyjska, wyłaniające się z  Dhammapady  zawierają następujące   poglądy:   1)  holizm,   2)  spirytualizm,   3)  determinizm.  Holizm  rozpatrując   „jako całości   nie   tylko   poszczególne   organizmy   zwierzęce   i   roślinne,   ale   również   złożone   z
indywidualnych organizmów  kolonie i zespoły, głosi, że zachowanie się takich zespołów odbywa się   według   praw   niesprowadzalnych   do   praw   rządzących   zachowaniem   się   indywidualnych organizmów, upatruje w tych  zespołach coś więcej, niż tylko sumę organizmów, widzi w nich jakby indywidua wyższego rzędu, posiadające życie swoiste i swoiste prawa”[6]. „Teza  spirytualistyczna [podkreślenie   moje   –   P.   B.]  orzeka,   że   w   świecie   istnieją   tylko   substancje   duchowe” [7]. Determinizmem  nazywam   „twierdzenie   głoszące,   iż   każde   zdarzenie   jest   skutkiem   jakiejś przyczyny” [8].

           Dhammapady  przeczą istnieniu bytów jednostkowych. „Wszystkie rzeczy nie są jaźnią  – gdy     dzięki  mądrości człowiek to dostrzega odwraca się od cierpienia” (279). Dzieło zdaje  się wyprowadzać ten przekonanie z ich nietrwałości. „Wszystkie uwarunkowane rzeczy są nietrwałe –
gdy   dzięki   mądrości   człowiek   to   dostrzega,   odwraca   się   od   cierpienia”   (277).   „Lecz   Dhamma wyznawana   przez   ludzi   dobrych   nie   starzeje   się:   ludzie   dobrzy   uczą   jej   dobrych   ludzi”   (151). Pojęcie  dhammy  ma   dwa   znaczenia   w   buddyzmie:   1)   nauka   Buddy,   2)   trwałe   (dharmy  nieuprzyczynowione, np. przestrzeń, nirwana) lub nietrwałe podstawowe składniki rzeczywistości  występujące   w   zmiennych   w   czasie   układach.   Bez   wątpienia   w   przytoczonym   wersie   idzie   o
dhammę rozumianą jako naukę, doktrynę. Dhammę streszcza inny wers analizowanego dzieła. „Kto poszukał schronienia w Buddzie, jego Nauce i jego Zakonie, ten swoją mądrością przenika Cztery Szlachetne   Prawdy   –   cierpienie,   przyczynę   cierpienia   ustanie   cierpienia   i   Szlachetną
Ośmioaspektową   Ścieżkę   prowadzącą   do   ustania   cierpienia”   (190-191).   Przypominają   owe   dwa wersety buddyjskie wyznanie wiary: „Uciekam się do Buddy, uciekam się do dharmy, uciekam się
do sanghi” ­ i stąd nie dysponując oryginałem palijskim wiem, że pojawia się w nim w miejscu słowa   „Nauka”   słowo  dhamma.   Wypływa   stąd   wniosek,   iż   Cztery   Szlachetne   Prawdy   stanowią rzeczywistość, a świat dany nam w doświadczeniu, świat nietrwałych bytów jednostkowych ­ ułudę. Konsekwentnie  neguje  się  tu  różnicę  między  podmiotem  a  przedmiotem  poznania,  nazywanych metaforycznie „brzegami”. „Dla kogo nie ma ani tego brzegu, ani drugiego brzegu, ani też obu, kto jest wolny od trosk i więzów – tego zwę świętym człowiekiem” (385). Nie da się więc, z punktu widzenia Sidharty Gautamy, opisać świata poprzez opis składających się nań bądź występujących w nim bytów jednostkowych, bo tych według Śakjamuniego po prostu nie ma, co jest równoznaczne z przyjęciem przezeń holizmu.

           Dhamma  stanowi wedle Buddy byt duchowy, co implikuje  spirytualizm. „Widząc, iż to ciało   jest   niczym   piana   na   grzbiecie   fali,   przeniknąwszy   jego   złudną   naturę   i   wyrwawszy zakończone   kwiatami   (żądz   zmysłowych)   strzały   Mary,   idź   tam,   gdzie   cię   już   nie   dojrzy   Król Śmierci” (46).  

           Pierwszą   Szlachetną   Prawdę   –   o   przyczynie   cierpienia  streszcza   świetnie   werset   153: „Wiele razy rodziłem sie w świecie sansary i wędrowałem na próżno poszukując budowniczego tego domu (życia). Powracające narodziny są prawdziwym cierpieniem”. Zamiast wyrazu samsara

pojawiają się synonimy: „dom” (np. 153 i 154), „odradzanie się” (180) itd. Przypomina to teorię   metempsychozy (wedrówki dusz), w którą wierzyli np. orficy, przy czym miast duszy wędruje tu nieokreślona siła życiowa. „Tak jak pasterz przegania kijem bydło na pastwisko, tak starość i śmierć przeganiają siłę życiową z żywych istot (z jednego wcielenia w drugie)” (135). Budda wymienia trzy przyczyny ponownych narodzin (i śmierci): nieznajomość  dhammy, pragnienia i niegodziwe czyny.   „Lecz   ci,   którzy   działają   zgodnie   z   doskonale   wyjaśnioną   Dhammą   przekroczą   poza władztwo Śmierci, tak trudne do przekroczenia” (86). „Tak jak drzewo, choć ścięte, wypuszcza na nowo pędy, jeśli korzenie pozostaną nietknięte i silne, tak też dopóki uśpione pragnienia nie zostaną wykorzenione, cierpienie będzie wzrastać wciąż na nowo” (338). „Gdy ktoś popełni zło, niech nie czyni tego ponownie. Niech nie czerpie z tego przyjemności, gdyż nagromadzenie zła powoduje ból” (117). Wyzwolenie z ponownych narodzin w Dammapadzie określa się jako nibbanę (np. 203, w   sanskrycie:  nirwanę),   „bezśmiertelność”   (21),   „to   co   nieuwarunkowane”   (154),   „to,   co niewysłowione”   (218),  „Nieprzebytą  Krainę”  (323).  Budda  opisał  stan  nibbany  następująco:   „O budowniczy, teraz cię dostrzegam! Już nie wzniesiesz ponownie tego domu. Twe krokwie zostały połamane,   kalenica   strzaskana.   Mój   umysł   osiągnął   to,   co   Nieuwarunkowane:   zniszczyłem pragnienia” (154). Stąd też w wersie 277 pojawia się pojęcie „uwarunkowane rzeczy” na określenie rzeczy   poddanych  samsarze.  Dhammapada  zawiera   katalogi   nieuchronnych   skutków   złych   i dobrych czynów: „Kto używa przemocy wobec tych, którzy są bezbronni, i krzywdzi tych, którzy są niewinni,   wkrótce   sprowadzi   na   siebie   jedną   z   następujących   przypadłości:   Ostry   ból   albo katastrofę, uszkodzenie ciała, poważną chorobę albo pomieszanie umysłu, kłopoty ze strony władzy albo ciężkie oskarżenia, utratę bliskich albo utratę dobytku, zniszczenie domostwa przez pożar. Gdy jego ciało się rozpada, ten pozbawiony wiedzy człowiek odradza się w piekle” (137-­140). „Mów prawdę; nie ulegaj gniewowi; poproszony – dawaj, nawet jeśli masz niewiele. Dzięki tym trzem – można znaleźć się wśród bogów” (224). Wynika też z przytoczonych urywków, iż od uczynków zależy   nie   tylko   długość   trwania  samsary,   ale   również   jakość   przyszłych   żywotów.   Bogowie kilkakrotnie wymieniani w dziele, również podlegają zmianie i przemijaniu. „Ten, kto wytężą się na

ścieżce, przezwycięży tę ziemię, te światy cierpienia i tę sferę bogów i ludzi” (45). Idzie w tym wersie o nibbanę. Budda wyłożył przeto w Dhammapadzie jasno tezę determinizmu.
           Powyższe rozważania skłaniają mnie do wyciągnięcia kilku wniosków:

1. Ontologia   wedle   Buddy   właściwie   nie   istnieje,   rzeczywistość   leży   poza   naszym doświadczeniem   i  w  Dhammapadzie  jest  utożsamiana   z  dhammą,  rozumianą  jak   Cztery Szlachetne Prawdy, wyłożone przez Śakjamuniego.
2. W   metafizyce   Buddy   występuje   sprzeczność,   polegająca   na   rysowaniu   wyzwolenia   się  jednostki,   której   nie   ma   z  samsary,   poprzez   godziwe   czyny   wobec   fikcyjnych   bytów. „Wiedząc o swojej nietrwałości, [człowiek – P. B.] doznaje siebie przecież jako stałego lądu w powszechnym przemijaniu – pisze V. Zotz w książce  Filozofia buddyzmu.  – Możliwość    rozwiązania   tej   teoretycznie   niewyjaśnianej   sprzeczności   polega   na   doświadczeniu    powstawania   w   zależności,   w   którym   to   procesie   postrzeganie   innego   prowadzi   do    podmiotowego uświadomienia” [9].
3. Budda przyjmuje tezę deterministyczną, którą falsyfikuje istnienie ciągu liczb ujemnych bez    początku (najmniejszej liczby) oraz fizyka współczesna. „Główną przyczyną tego zabobonu    [determinizmu   psychologicznego   –   P.   B.]   jest   przeniesienie   do   psychiki   ludzkiej   zasady metodologicznej,   która   niegdyś   obowiązywała   w   fizyce,   a   mianowicie   tzw.   zasady determinizmu – pisze x. Józef Bocheński w Sto zabobonów. ­ Według niej każde zjawisko i wydarzenie ma determinującą je przyczynę, tj. taką, że skoro przyczyna istnieje, to zjawisko pojawia się z konieczności. Ale ta zasada została zarzucona w fizyce – a nawet gdyby nie została zarzucona, przenoszenie jej do dziedziny psychiki jest bezpodstawne” [10].

Przypisy

1. Internetowa encyklopedia PWN, dostępna na: http://encyklopedia.pwn.pl, hasło: Dhammapada, palijski kanon [19 lipca 2011]; Religia.  Encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN S. A., Warszawa 2001, hasło: buddyzm. 
2. Dhammapada.   Ścieżka   Mądrości   Buddy.   Wprowadzenie:   Bhikku   Bodhi.   Przedmową opatrzył: Krzysztof Kosior. Przekład na podstawie tłumaczenia z palijskiego na angielski Acharya Buddharakkity: Zbigniew Becker, Misja Buddyjska „Trzy Schronienia” w Polsce, Szczecin,   brak   daty.   Dzieło   przytaczam   dalej   za   tym   przekładem,   podając   w   nawiasach numery wersów.
3. Internetowa encyklopedia PWN, op. cit., Religia. Encyklopedia PWN, op. cit.
4. Józef Bocheński, Sto zabobonów, PHILED, 1994, hasło metafizyka.
5. Ibidem.
6. Kazimierz   Ajdukiewicz,  Zagadnienia   i   kierunki   filozofii.   Teoria   poznania.   Metafizyka,    Wydawnictwo Antyk-­Fundacja Aletheia, Kęty­Warszawa 2004, s. 132.
7. Ibidem, s. 113.
8. Ibidem, s. 116.
9. V. Zotz, Filozofia buddyzmu, WAM, Kraków 2007, s. 105.
10. J. Bocheński, op. cit., hasło wolność.